1991 yılında Sovyetler Birliğinin dağılması üzerine Türkistan coğrafyasında bağımsızlıklarını kazanan devletlerden biri de Tacikistan'dır. Yine malum olduğu üzere bölgede Sovyet sonrası boşalan alanları doldurma cihetine giden devletlerden en heveslisi de Çin Halk Cumhuriyeti'dir.

1996 yılında Şangay İşbirliği Örgütü üzerinden bölgeye giren Çin, geçen zaman zarfından hem bölgenin doğal kaynaklarına ulaşmak hem de üretiminin dünya pazarlarına daha erken ve daha ucuz bir şekilde ulaştırılması için hummalı bir çalışma içerisine girmiştir.

Bu bağlamda Çin'in bilhassa 2013 yılı itibariyle hızlandırdığı Kuşak-Yol Girişimi, bizim deyimimizle "Bir Kuşatma Bir Yolma Girişimi" gelinen noktada bilhassa bölge devletlerini bir nevi hareket edememe noktasına taşımıştır.

İşin özü, yeraltı ve yerüstü kaynaklarını ihraç ederek ekonomilerini çevirme derdine düşen bölge devletleri, Tacikistan örneğinde olduğu gibi, Çin'e bağımlı hale gelmişler, dahası Kuşak-Yol girişimi ile günün sonunda sadece Çin'in kazandığı bir sistemin aparatları haline dönüşmüşler, bununla da kalmayarak Çinli göçmenlerin bölge ülkelerinde birer güvenlik sorunu tehlikesiyle karşı karşıya kalmışlardır.

Zikredilen bu tehlikeleri, en yakından hisseden devletlerden biri de Tacikistan olmuştur.  

Şöyle ki;

1996'da başlayıp 2000 yılında yapılan anlaşmalarla Çin'le olan sınır problemlerini çözen Tacikistan, 2011 yılına gelindiğinde topraklarının % 1'ini Çin'e devretmek zorunda kalmıştır. Bu durum Tacik halkını bir nevi isyan noktasına taşımış, ülkede Çin algısı sinofobi'ye dönüşmeye başlamıştır. Buna rağmen gelişen Çin-Tacik ilişkileri çok değil 2015 yılında Çin'in ülkedeki ekonomik, sosyal ve askeri etkisini daha da arttırmıştır. 2015 verilerine göre Tacikistan'da yapılan yatırımların %58'i doğrudan Çin yatırımları olarak gerçekleşmiştir.

İşin bu noktaya gelmesinde Tacikistan'ın Kuşak-Yol Girişimi'ne dair işbirliği protokolünü imzalayan ilk ülke olmasının etkisi olduğu düşünülmektedir. Tacikistan'ın ekonomik anlamda kötü durumda olması ve Afganistan merkezli güvenlik tehditleri karşısında Çin'e yaklaşmış, birçok az gelişmiş ülkede olduğu gibi, ekonomisini düzeltebilmeyi ve güvenlik koridoru oluşturabilmeyi Çin'den gelecek yardımlarda görmüştür.

Eylül 2017'de Çin ile olan ilişkilerini "kapsamlı stratejik ortaklık" düzeyine yükselten Tacikistan bir nevi Çinli şirketlerin istilasına maruz kalmıştır. Mesela başkent Duşanbe'nin elektrik ihtiyacını karşılamak için ikisi Çinli şirketler tarafından inşa edilmesi planlanan dört termal elektrik santral inşası konusunda anlaşmıştır.

Santrallerin her birinin ortalama maliyeti 400 milyon dolar olarak hesaplanmıştır. Tacikistan, Duşanbe-2 santrali için Çin’den 331 milyon dolar kredi almış, bunun karşılığında da ülkenin kuzeyindeki iki altın madeninin işletme lisansını Xinjiang Tebian Electric Apparatus Stock Co. Ltd. şirketine vermiştir. Duşanbe-2 santrali için harcanan bu meblağ karşılanana kadar Çinli şirketler zikredilen altın madenlerini işletme hakkı kazanmıştır.

Zaten ekonomisi kötü durumdaki Tacikistan'a Çin, 2016 yılında metal işleme tesisi yapımı için 200 milyon dolar nakit kredi vermiştir. Bununla da yetinmeyen Çin akabinde Tacikistan'ın kuzeyinde yedi adet Tacik-Çin sanayi bölgesi kurulması için 500 milyon dolar daha borç vereceğini açıklamıştır.

2018 yılına geldiğimizde Çin, Tacikistan'ın en büyük yabancı yatırımcısı olmuştur. Zikredilen döneme kadar Tacikistan'da birçok karayolu da Çin tarafından verilen kredilerle ama Çinli şirketler tarafından ve yine her zamanki gibi Çinliler çalıştırılarak yapılmıştır.

Bütün bunlara Eylül 2014'te iki ülke arasında 470 milyon dolar tutarında ve üç yıl süreli bir swap anlaşmasını da ilave edelim.

Çin'in Tacikistan'daki en büyük yatırımı ise "Orta Asya-Çin Doğalgaz Boru Hattı D Akımı" projesidir. Çin, projenin Tacikistan'dan geçecek 410 km'lik kısmının inşası için de 3,7 milyar dolar yatırım yapacağını deklare etmiştir. Projenin Tacikistan kısmının inşasına 2014 yılında başlanmış lakin aksamalar üzerine, en son 2022'de bitirilmesinin planlandığı duyurulmuştur.

Şimdi birileri "ne olacak canım, bakın ne güzel Çin desteği ile Tacikistan gelişiyor" diyebilir.

Biz de az sabırlı olunsun, bir sonraki yazımız beklensin diyelim. Bakalım gerçekten Tacikistan bu Çin yatırımlarıyla gelişiyor mu yoksa her yatırım Tacikistan'ı biraz daha Çin'e bağımlı ve bir nevi Çin'in peyki haline mi getiriyor?

NOT: Konu hakkında geniş bilgi edinmek isteyenler için; Ümit Alperen'in "Bir Kuşak Bir Yol" Girişimi ve Çin'in Orta Asya Politikası" (Bilge Strateji, C.10/S.19, (Güz 2018), s.17-38), Otabek Omonkulov'un "Kuşak ve Yol Projesi Bağlamında Çin-Orta Asya İlişkileri", (Bölgesel Araştırmalar Dergisi, C.4/S.1, (Mayıs 2020), s.45-115) ve Yavuz Kerimoğlu'nun "Çin'in Orta Asya Politikaları", https://insamer.com/tr/cinin-orta-asya-politikalari_1942.html/ (25.12.2020) adlı makalelerini tavsiye edelim.