Büyük Oyun: Doğu Türkistan’ın stratejik önemi
Büyüyen Çin ekonomisi pazar payını arttırmak, ürettiğini ihraç etmek ve bu minvalde enerji ve hammadde ihtiyacını karşılamak için yeni arayışlara yönelmiştir. Devasa projeler ve maliyetleri düşünüldüğünde Yeni İpek Yolu gibi ticari öncelikli güzergâhlar ve bu güzergâhların emniyeti projelerin geleceğini de belirleyecektir. Bu bağlamda her geçen gün artmakta olan terör tehditleri yapılması düşünülen projeler ve bu projelerin hayata geçirilmesinden sonraki emniyet, daha şimdiden, zikredilen proje güzergâhlarında problemli bölgelerde sükûnetin sağlanması problemini ortaya çıkarmıştır.
Doğu Türkistan coğrafyasında her geçen gün artan gerginlik, oluşturulmak istenen Yeni İpek Yolu güzergâhlarının hayata geçirilmesinde kilit rol oynayacaktır. Bölgede sükûnetin sağlanması uluslararası ilişkilerden bağımsız düşünülmemelidir. Doğu Türkistan ve çevresi bölgelerdeki çatışma alanlarının belirlenerek çözümü veya çözümsüzlüğünün bölge ülkelerindeki istikrara etkileri kaçınılmaz olacaktır.
Bugün Çin Seddi ile Balkanlar arasında kalan geniş alanda 250 milyonun üzerinde Türk soyundan toplumların yaşadığı tahmin edilmektedir. (*1) 1991 yılında Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra bu Türk boylarının bir kısmı bağımsızlıklarına kavuştu, bir kısmı "özerk bölgelerde" ve diğer bir kısmı ise mevcut devletlerin sınırları içinde birer "azınlık" olarak hayatlarını idame ettirmeye çalışmaktadır.
Bu özerk bölgelerden biri ise Çin işgal yönetimi altındaki Doğu Türkistan’dır. Doğu Türkistan, Türk tarih, kültür ve medeniyetinin en eski beşiği; stratejik boyutu; jeostratejik konumu ve ekonomisi itibariyle Türk dünyası, Çin ve dünya devletleri için son derece önemlidir. (*2)
Doğu Türkistan, doğu-batı ilişkilerinde tarih boyunca çok önemli bir stratejik rol üstlenmiştir. Nitekim Türkler başta olmak üzere Sasaniler, Tibetliler, Araplar, Moğollar ve Çinliler bu stratejik bölgeyi ele geçirebilmek için tarih boyunca birbirleriyle kanlı çatışmalara tutuşmuşlardır. (*3)
Özellikle Çinliler, İpek Yolunu kontrol edebilmek için M.Ö. 206 ile M.S. 751 yılları arasında Doğu Türkistan'a tam 6 büyük sefer düzenlemişlerdir. Ama Doğu Türkistanlılar her seferinde bu istila teşebbüslerini başarıyla geri püskürtmüşlerdir. Çinlilerin 751 yılındaki son istila teşebbüsü Uygur, Arap ve Tibet askerleri tarafından Talas ırmağı civarında hüsrana uğratılmış (*4), bu tarihten sonra Çinliler 1877 yılındaki II. Mancur istilasına kadar, 1126 yıl Doğu Türkistan'a girememişlerdir. (*5)
Doğu Türkistan üzerinden geçen İpek Yolu, 16. yüzyılda deniz yollarının keşfedilmesine rağmen, tarihteki stratejik önemini hiç kaybetmemiştir. 19. yüzyılda Çarlık Rusya, bilahare Sovyetler Birliği ile Büyük Britanya arasında Doğu Türkistan'ı kontrol edebilmek için ciddi bir rekabet baş göstermiştir. Batılı tarihçiler, Orta Asya'da patlak veren bu rekabeti "The Great Game" yani "Büyük Oyun" olarak tanımlamıştır. (*6) Bütün Çin’i fethedebilmek için Doğu Türkistan'ı bir sıçrama tahtası olarak gören Japonlar, 1918 ile 1934 yılları arasında bu ülkeyi kendi tesiri altına alabilmek için bazı askeri girişimlerde bulunmuşsa da başarılı olamamıştır. (*7)
ABD, Doğu Türkistan'ı II. Dünya savaşı sırasında Nazi Almanyasına karşı savaşmakta olan Sovyetler Birliği ve Japonlara karşı savaşmakta olan Milliyetçi Çin’e gerekli askeri yardımı ulaştırmada bir nevi üs olarak kullanmış, Urumçi ile İli (Gulca) havalimanlarını o zaman inşa etmiştir. Doğu Türkistan, askeri savunma, güvenlik, ekonomik kalkınma, petrol, doğalgaz gibi zenginlikleriyle (*8), bugün de bu stratejik konumunu korumaktadır. Doğu Türkistan'ın bu stratejik özelliği, Çin için olduğu kadar Çin'in rakipleri ve düşmanları için de bir o kadar önem arz etmektedir. (*9) Bu yönüyle bölge ve yakın çevresinde cereyan eden olaylar yakinen takip edilmelidir.
KAYNAKÇA
(*1) Asım Çoban, Mehmet Temir, "Sosyal Bilgiler Müfredatında Türk Dünyası Konusu ve Dış Politikamıza Etkilerine İlişkin Akademisyen Görüşleri" SOBİDER 18, (Aralık 2017), s.107. Geniş bilgi için bkz. H. Bayram, "Sosyal Bilgiler Öğretiminde Türk Dünyası", Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde, 2011.
(*2) Doğu Türkistan hakkında geniş bilgi için bkz.; Ahmet Zeki Velidi, “Türkistan İsmi, Sınırları ve Yüzölçümü Hakkında”, Türkistan’ın Bağımsızlığına Hizmet Eden “Yeni Türkistan”dan Seçilmiş Makaleler (1927-1931), İstanbul, ATTİUV Yay., 2005; İsa Yusuf Alptekin, Doğu Türkistan Davası, İstanbul, Marifet yay., 1981; Salih Aynural, “Çin’in Doğu Türkistan Politikası”, Gökbayrak, No: 79, Kayseri, Eylül-Ekim 2007.
(*3) Yusuf Sayın, Gamze Koçak, "Müslüman Dünyanın Bir Sorun Alanı Olarak Doğu Türkistan Meselesi ve Çin Halk Cumhuriyeti’nin İzlediği Politikalar" Journal of Ottoman Civilization Studies, (2017) VOL. 3, NO. 4, s.12; Ömer Kul-Tekin Tuncer, “XX. Asırda Doğu Türkistan’da Göçler”, Türk Dünyasında Sürgün ve Göç, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, İstanbul 2015, s.193-194.
(*4) Ahmet Taşağıl, "Talas Savaşı", DİA, 39, (2010), s. 501.
(*5) Ömer Kul, "Osman Batur ve Doğu Türkistan Milli Mücadelesi (1941-1951)", İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2009, s.27.
(*6) Geniş bilgi için bkz. Peter Hopkirk, The Great Game, New York, Kodansha International, 1992.
(*7) Ahmet Kavas, "Japonya", DİA, C. 23, (2001), s.573; Tuncer, “1949-1964 Yılları Arasında Doğu Türkistan’da İstiklal Mücadelesi Ve Türkiye’ye Yapılan Göçler”, Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Manisa 2015, s.57.
(*8) Tekin Tuncer, “Doğu Türkistan Yönetiminde Çin-Sovyet Çekişmesi”, Akademik Bakış Dergisi, S.54, (Mart-Nisan 2016), s.1052.
(*9) "Yuvarlak Masa Toplantısı Rapor Doğu Türkistan ve Uygur Türkleri: Dünü, Bugünü ve Yarını", Başkent Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi yay., 25 Temmuz 2009, s.3-4.
Doğu Türkistan coğrafyasında her geçen gün artan gerginlik, oluşturulmak istenen Yeni İpek Yolu güzergâhlarının hayata geçirilmesinde kilit rol oynayacaktır. Bölgede sükûnetin sağlanması uluslararası ilişkilerden bağımsız düşünülmemelidir. Doğu Türkistan ve çevresi bölgelerdeki çatışma alanlarının belirlenerek çözümü veya çözümsüzlüğünün bölge ülkelerindeki istikrara etkileri kaçınılmaz olacaktır.
Bugün Çin Seddi ile Balkanlar arasında kalan geniş alanda 250 milyonun üzerinde Türk soyundan toplumların yaşadığı tahmin edilmektedir. (*1) 1991 yılında Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra bu Türk boylarının bir kısmı bağımsızlıklarına kavuştu, bir kısmı "özerk bölgelerde" ve diğer bir kısmı ise mevcut devletlerin sınırları içinde birer "azınlık" olarak hayatlarını idame ettirmeye çalışmaktadır.
Bu özerk bölgelerden biri ise Çin işgal yönetimi altındaki Doğu Türkistan’dır. Doğu Türkistan, Türk tarih, kültür ve medeniyetinin en eski beşiği; stratejik boyutu; jeostratejik konumu ve ekonomisi itibariyle Türk dünyası, Çin ve dünya devletleri için son derece önemlidir. (*2)
Doğu Türkistan, doğu-batı ilişkilerinde tarih boyunca çok önemli bir stratejik rol üstlenmiştir. Nitekim Türkler başta olmak üzere Sasaniler, Tibetliler, Araplar, Moğollar ve Çinliler bu stratejik bölgeyi ele geçirebilmek için tarih boyunca birbirleriyle kanlı çatışmalara tutuşmuşlardır. (*3)
Özellikle Çinliler, İpek Yolunu kontrol edebilmek için M.Ö. 206 ile M.S. 751 yılları arasında Doğu Türkistan'a tam 6 büyük sefer düzenlemişlerdir. Ama Doğu Türkistanlılar her seferinde bu istila teşebbüslerini başarıyla geri püskürtmüşlerdir. Çinlilerin 751 yılındaki son istila teşebbüsü Uygur, Arap ve Tibet askerleri tarafından Talas ırmağı civarında hüsrana uğratılmış (*4), bu tarihten sonra Çinliler 1877 yılındaki II. Mancur istilasına kadar, 1126 yıl Doğu Türkistan'a girememişlerdir. (*5)
Doğu Türkistan üzerinden geçen İpek Yolu, 16. yüzyılda deniz yollarının keşfedilmesine rağmen, tarihteki stratejik önemini hiç kaybetmemiştir. 19. yüzyılda Çarlık Rusya, bilahare Sovyetler Birliği ile Büyük Britanya arasında Doğu Türkistan'ı kontrol edebilmek için ciddi bir rekabet baş göstermiştir. Batılı tarihçiler, Orta Asya'da patlak veren bu rekabeti "The Great Game" yani "Büyük Oyun" olarak tanımlamıştır. (*6) Bütün Çin’i fethedebilmek için Doğu Türkistan'ı bir sıçrama tahtası olarak gören Japonlar, 1918 ile 1934 yılları arasında bu ülkeyi kendi tesiri altına alabilmek için bazı askeri girişimlerde bulunmuşsa da başarılı olamamıştır. (*7)
ABD, Doğu Türkistan'ı II. Dünya savaşı sırasında Nazi Almanyasına karşı savaşmakta olan Sovyetler Birliği ve Japonlara karşı savaşmakta olan Milliyetçi Çin’e gerekli askeri yardımı ulaştırmada bir nevi üs olarak kullanmış, Urumçi ile İli (Gulca) havalimanlarını o zaman inşa etmiştir. Doğu Türkistan, askeri savunma, güvenlik, ekonomik kalkınma, petrol, doğalgaz gibi zenginlikleriyle (*8), bugün de bu stratejik konumunu korumaktadır. Doğu Türkistan'ın bu stratejik özelliği, Çin için olduğu kadar Çin'in rakipleri ve düşmanları için de bir o kadar önem arz etmektedir. (*9) Bu yönüyle bölge ve yakın çevresinde cereyan eden olaylar yakinen takip edilmelidir.
KAYNAKÇA
(*1) Asım Çoban, Mehmet Temir, "Sosyal Bilgiler Müfredatında Türk Dünyası Konusu ve Dış Politikamıza Etkilerine İlişkin Akademisyen Görüşleri" SOBİDER 18, (Aralık 2017), s.107. Geniş bilgi için bkz. H. Bayram, "Sosyal Bilgiler Öğretiminde Türk Dünyası", Yüksek Lisans Tezi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde, 2011.
(*2) Doğu Türkistan hakkında geniş bilgi için bkz.; Ahmet Zeki Velidi, “Türkistan İsmi, Sınırları ve Yüzölçümü Hakkında”, Türkistan’ın Bağımsızlığına Hizmet Eden “Yeni Türkistan”dan Seçilmiş Makaleler (1927-1931), İstanbul, ATTİUV Yay., 2005; İsa Yusuf Alptekin, Doğu Türkistan Davası, İstanbul, Marifet yay., 1981; Salih Aynural, “Çin’in Doğu Türkistan Politikası”, Gökbayrak, No: 79, Kayseri, Eylül-Ekim 2007.
(*3) Yusuf Sayın, Gamze Koçak, "Müslüman Dünyanın Bir Sorun Alanı Olarak Doğu Türkistan Meselesi ve Çin Halk Cumhuriyeti’nin İzlediği Politikalar" Journal of Ottoman Civilization Studies, (2017) VOL. 3, NO. 4, s.12; Ömer Kul-Tekin Tuncer, “XX. Asırda Doğu Türkistan’da Göçler”, Türk Dünyasında Sürgün ve Göç, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, İstanbul 2015, s.193-194.
(*4) Ahmet Taşağıl, "Talas Savaşı", DİA, 39, (2010), s. 501.
(*5) Ömer Kul, "Osman Batur ve Doğu Türkistan Milli Mücadelesi (1941-1951)", İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2009, s.27.
(*6) Geniş bilgi için bkz. Peter Hopkirk, The Great Game, New York, Kodansha International, 1992.
(*7) Ahmet Kavas, "Japonya", DİA, C. 23, (2001), s.573; Tuncer, “1949-1964 Yılları Arasında Doğu Türkistan’da İstiklal Mücadelesi Ve Türkiye’ye Yapılan Göçler”, Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Manisa 2015, s.57.
(*8) Tekin Tuncer, “Doğu Türkistan Yönetiminde Çin-Sovyet Çekişmesi”, Akademik Bakış Dergisi, S.54, (Mart-Nisan 2016), s.1052.
(*9) "Yuvarlak Masa Toplantısı Rapor Doğu Türkistan ve Uygur Türkleri: Dünü, Bugünü ve Yarını", Başkent Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi yay., 25 Temmuz 2009, s.3-4.